Chinchorro kultura

Chichorro kultura¹ UNESCOren gizateriaren ondarea

Mota	Kulturala
Irizpideak	iii, v
Erreferentzia	1634
Kokalekua	Txile
Eskualdea²	Hego Amerika / Karibe
Izen ematea	2021 (? bilkura)
¹ UNESCOk jarritako izen ofiziala (euskaratua) ² UNESCOren sailkapena

Chinchorro kultura Txile eta Peruko Atacamako basamortuan garatu zen, K. a. 7020 eta 1700 artean Amerikako konkista baino lehen jendeztatuta zegoen. Hispaniarraurreko aldian, K. a. 5000 eta 1700 artean. Biztanle haiek bere hildakoak artifizialki momifikatzen hasi ziren lehenak izan ziren. Kultura hau Peruko Ilotik Txileko Antofagastaraino zabaldu zen. Haien gune nagusiak Arica hirian eta Azapa, Camarones eta Luluta haranetan ezarri zituzten. Talde hau, beste ehiztari biltzaile goiztiarren artean nabarmentzen da bere hileta errituengatik: mundu mailan lehenak izan ziren hildakoak artifizialki momifikatzen. Momia taldean Chinchorro hondartzan aurkitu ziren eta hortik dator kultura honi eman zaion izena. Guztira ia 300 momia gordetzen dira.^[1] 2021eko uztailaren 27an UNESCOk kultura honen aztarnak gizateriaren ondare izendatu zituen.

Momifikazio motak

Chinchorro gizarteak giza anatomiaren ezagutza zabala, erritual konplexua eta giza gorputzaren irudikapen artistikoa erakutsi zituen. Mundu osoko beste edozein arrantzale eta ehiztari talde garaikidek ez bezala, talde horiek beren hildakoen tratamendu berezia egin zuten: eliteko kideak edo jende arrunta izan, gizonak, emakumeak eta haurrak izan, baita fetuak ere, arreta handiz tratatzen zituzten, beren gorputzek hil ondoren haien bizi-itxura gorde zezaten.

Urteek aurrera egin ahala, eta hileta praktiken tradizio luzearen ondoren, hileta-prestatzaileek momifikazio mota ezberdinak sortu zituzten. Gaur egun gehien erabiltzen den tipologia Arriazak planteatutakoa da. Hiru momia mota nabarmentzen dira: beltzak, gorriak eta bendatuak. Tipologiak momiak estaltzeko erabili zen pastaren koloreak momifikazio-garai ezberdinak adierazten ditu: beltza, manganeso oxidoz egina, garai zaharrenean erabili zen, gorri okrea ondorengo adibideetan erabili zen eta lohi marroia aurkikuntza berrienei aplikatu zitzaien.^[2]

Momia beltzak

Momia hauek K. a. 5050-3000 bitartean garatu ziren. Hileta-prestatzaileek hildakoaren garuna eta organoak mugitzen zituzten, gorputza buztin grisez eta zuntzez berreraikitzen zuten, burezurra lastoz edo errautsez betetzen zuten, eta kanaberak erabiltzen zituzten baraila burezurrarekin lotzen duen azala josteko eta berriro lotzeko. Bizkarrezur zuzen eta makilaz buruari lotuta mantentzen zuten. Ondoren, azala zaharberritzen zuten, batzuetan itsas otsoarena edo beste animaliaren batena erabiltzen zuten, eta azkenik, gorputza manganeso oxidozko patina batekin estaltzen zuten; honek kolore distiratsu eta beltz-urdinxka ematen zion.

Momia gorriak

Momia hauek K. a. 2500etik 2000ra garatu ziren. Ebakiak egiten ziren urdailean, sorbaldan, izterrondoan eta orkatiletan, organoak eta muskulatura atera ahal izateko. Berehala, barrunbeak lehortu eta luzetarako zurak sartzen zizkieten, gorputza indartzeko. Barrunbeak lurrez, lumaz eta buztinez betetzen ziren. Burua ileorde luze eta beltz batez apaindua zegoen, eta manganeso oxidozko zorro batek eusten zion. Azkenik, gorputz osoa, aurpegia izan ezik, oxido ferrikoz margotzen zuten, gorputz gorri deigarri batekin eta aurpegi beltzarekin geratuz.

Loturaz bilduak

Horrelako momiak, K.a. 2000. urtetik aurrera garatuak momia gorrien aldaera bat ziren. Ezberdintasuna zen hil-prestatzaileek larruazala bendaje moduan jartzen zutela. Batzuetan, landare-zuntzak erabiltzen ziren ere gorpuak biltzeko.